LEKSYKON POJĘĆ STOSOWANYCH W OPINIACH PSYCHOLOGICZNO - PEDAGOGICZNYCH

Analiza i synteza - ogół czynności dokonywania rozkładu całości na poszczególne elementy składowe oraz scalanie tych elementów w całość. Czynności te dotyczą też procesów poznawczych, analizy i syntezy doznań zmysłowych: wzrokowych, słuchowych, czucia, dotyku i ruchu(kinestezja).

Analizatory - są neurofizjologiczną podstawą odbioru i przetwarzania bodźców w spostrzeżenia. Każdy analizator zbudowany jest z:

• receptora odbierającego bodźce (np. czopki i pręciki w siatkówce oka) i przetwarzającego je na impulsy bioelektryczne;
• drogi środkowej, czyli włókien nerwowych, które te impulsy przewodzą do kory mózgowej;
• ośrodka w korze mózgowej, który stanowi reprezentację analizatora. Dotarcie do tych ośrodków powoduje powstanie wrażeń i spostrzeżeń, a więc umożliwia percepcję otaczającego nas świata;

W czytaniu i pisaniu biorą udział trzy analizatory: wzrokowy (odbiór bodźców wzrokowych, jakimi są np. teksty, wyrazy i tworząc je litery), słuchowy (odbiór dźwięków mowy) i skórno - kinestetyczny ( doznania dotykowo - kinestetyczne z poruszających się narządów mowy podczas mówienia oraz poruszającej się ręki trzymającej długopis podczas pisania).

Każdy z analizatorów musi dobrze funkcjonować samodzielnie, jak również dobrze współpracować.

Analizator wzrokowy - zbudowany jest z receptorów (czopków i pręcików w siatkówce), drogi dośrodkowej - wzrokowej, czyli włókien nerwowych, które przenoszą informacje do ośrodka wzrokowego w korze mózgowej, odpowiedzialnego za percepcję informacji wizualnej. Jest to podstawowy proces niezbędny w nauce czytania i pisania. Podczas czytania sprowadza się on do spostrzegania tekstu, wyodrębniania z niego wyrazów, a w nich kolejnych liter, tworzących sekwencję znaków w graficznej strukturze wyrazu, odróżniania podobnych liter, zapamiętywania ich, rozpoznawania.

Podczas pisania zachodzi przypominanie sobie kształtu liter, sposobu łączenia ich w strukturę, jaką jest sylaba, a następnie łączenie sylab w wyrazy, wyrazów w zdania i konstruowanie tekstu rozplanowanego na kartce zeszytu.

Analizator słuchowy - zbudowany jest z receptora (komórki włoskowate w narządzie Cortiego w uchu, które zamieniają bodźce słuchowe - drgania cząsteczek powietrza - na impulsy nerwowe),drogi dośrodkowej - słuchowej i ośrodka słuchowego w korze mózgowej. Analizator ten służy do odbioru bodźców słuchowych, w tym dźwięku mowy, ich spostrzegania, zapamiętywania. Uczestniczy w porozumiewaniu się za pomocą mowy. Wraz z innymi analizatorami stanowi neurofizjologiczną podstawę procesów czytania i pisania. Odgrywa w uczeniu się tych czynności zasadniczą rolę ze względu na zaangażowanie w nich:

• słuchu fonemowego - czyli zdolności różnicowania głosek, dzięki dokonywaniu analizy dźwięków mowy i odróżnianiu ich (np. głosek z-s, które brzmią podobnie, ponieważ różnią się tylko jedną cechą dystynktywną: dźwięcznością)
• umiejętności fonologicznych - w zakresie operowania cząstkami fonologicznymi, takimi jak głoski, sylaby, logotomy (cząstki słów nie będące głoskami ani sylabami).

Prawidłowe różnicowanie i rozpoznawanie dźwięków mowy (słuch fonetyczny) oraz dobrze wykształcone umiejętności fonologiczne są podstawą bezbłędnego zapisywania i czytania nowych wyrazów a następnie łączenia ich w zdania i tekst.

Analiza głoskowa - umiejętność rozkładania słów na poszczególne elementy składowe - głoski, które odpowiadają fonemom (najmniejszym cząstkom języka).

Analiza sylabowa - umiejętność rozkładania słów na sylaby.

Błędy specyficzne - błędy typowe, charakterystyczne dla dysleksji rozwojowej, symptomatyczne dla różnych przyczyn ich powstawania, zależnie od tego, jaka funkcja rozwija się nieprawidłowo.

Błędy specyficzne dla zaburzeń funkcji wzrokowych (percepcji i pamięci wzrokowej):

• mylenie liter o podobnym kształcie, np. a-u, t-ł, m-n
• mylne odtwarzanie położenia liter, np. b-p, d-g, u-n
• pomijanie drobnych elementów graficznych liter, np. znaków diakrytycznych (ą, ę, ć, ź, ń itp.)
• błędy typowo ortograficzne, np. ó-u, ż-rz, ch-h
• mylenie liter rzadziej używanych, np. H-f-F, Ł-F itp.

Błędy specyficzne dla zaburzeń funkcji słuchowo - językowych:

• opuszczanie liter, końcówek lub cząstek wyrazów
• dodawanie liter
• podwajanie liter
• przestawianie kolejności liter
• łączenie i rozdzielanie wyrazów
• mylenie spółgłosek w szeregach dźwięczne - bezdźwięczne: b-p, d-t, w-f, g-k, dz-c, sz-s
• mylenie samogłosek i-y
• zniekształcanie pisowni całego wyrazu (wyrazy bezsensowne)
• mylenie wyrazów podobnie brzmiących
• błędy w zmiękczeniach
• trudności w różnicowaniu i-j
• trudności w różnicowaniu samogłosek nosowych i cząstek -om, -on, -em, -en Deficyty rozwojowe - inaczej dysfunkcji parcjalne lub fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego - opóźnienie rozwoju psychomotorycznego, wolniejsze tempo rozwoju określonych funkcji;
• parcjalne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują większy obszar czynności. Przykładem jest opóźnienie rozwoju motoryki (dużej, jak i małej) lub zaburzeń rozwoju mowy (mówienia, rozumienia)
• fragmentaryczne zaburzenia rozwoju psychomotorycznego obejmują mniejszy obszar czynności, np. motoryki rąk lub tylko rozwoju mowy czynnej

Dostosowanie wymagań - w przeciwieństwie do obniżenia wymagań to zastosowanie takich kryteriów egzekwowania wiedzy i umiejętności, które uwzględniają możliwości i ograniczenia, a więc dysfunkcje oraz mocne strony rozwoju i funkcjonowania ucznia. W praktyce sprowadza się to do obniżenia wymagań w pewnych zakresach, np. ortografii.

Dyskalkulia - zaburzenia zdolności matematycznych, mają swoje źródło w genetycznych nieprawidłowościach tych części mózgu, które są bezpośrednim podłożem dojrzewania zdolności matematycznych zgodnie z wiekiem.

Dysleksja rozwojowa - specyficzne trudności w czytaniu i pisaniu u dzieci. Jest to syndrom zaburzeń uczenia się czytania (dysleksja) i opanowania poprawnej pisowni (dysortografia), którym często towarzyszy niski poziom graficzny pisma (dysgrafia). Mogą się one zmniejszać w wyniku intensywnych ćwiczeń zaburzonych funkcji.

Dysleksja - specyficzne trudności tylko w czytaniu.

Dysleksja "skompensowana" - takie określenie można stosować w odniesieniu do uczniów starszych, u których wcześniej stwierdzono dysleksję, lecz obecnie na skutek wieloletnich ćwiczeń, kompensującego wpływu wysokiej inteligencji, wieku, nie popełnia on już wielu błędów i są to wyłącznie błędy ortograficzne.

Dysortografia - specyficzne trudności w opanowaniu poprawnej pisowni. Dysortografię rozpoznajemy u uczniów o prawidłowym rozwoju umysłowym, w przypadkach, gdy trudności występują pomimo znajomości zasad pisowni, braku wad zmysłu i zaniedbania pedagogicznego, a spowodowane są zaburzeniami procesów poznawczych i ruchowych oraz ich współdziałania. Dysortografia należy do zespołu zaburzeń określanych, jako "dysleksja rozwojowa".

Dysgrafia - to trudność w opanowaniu poprawnej formy graficznej pisma. Wyraża się w formie zniekształceń strony graficznej pisma, takich jak niedoskonałości w odtwarzaniu liter, złe proporcje liter w wyrazie, brak połączeń liter, brak należytego odstępu między literami, brak równomiernego i jednolitego położenia pisma, niepoprawne zagęszczenie liter.

Funkcje poznawcze - zespół procesów, dzięki którym odbieramy informacje z otoczenia oraz stosunki między nimi.

Głęboka dysleksja rozwojowa - poważne zaburzenie o specyficznym charakterze w uczeniu się czytania. Najczęściej też występują nasilone trudności w budowaniu wypowiedzi na piśmie, błędy stylistyczne i interpunkcyjne.

Inteligencja ogólna - werbalna i niewerbalna - trzy obszary funkcjonowania intelektualnego, które możemy mierzyć za pomocą badania Skalą inteligencji D. Wechslera. Wyniki są sformułowane w postaci ilorazu inteligencji.

Koordynacja wzrokowo - ruchowa - współdziałanie zharmonizowane funkcji wzrokowych i ruchowo - manipulacyjnych, współpraca oka i ręki. U podstaw leży współpraca analizatora wzrokowego i kinestetyczno - ruchowego.

Lateralizacja jednorodna - to dominacja czynności ruchowych jednej ze stron ciała (u większości ludzi prawej ręki, oka, nogi). Za nieprawidłowy model przyjmuje się nieustaloną lateralizację, jeśli występuje ona po 6-7 roku życia.

Lateralizacja skrzyżowana - ustalona dominacja narządów ruchu i wzroku, jednakże nie po tej samej stronie ciała, co wskazuje na brak całkowitej dominacji jednej z półkul mózgowych.

Motoryka duża - sprawność ruchowa całego ciała, w tym zdolność utrzymywania równowagi ciała, koordynacja ruchów kończyn podczas chodzenia, biegania, jazdy na rowerze itp.

Motoryka mała - sprawność ruchowa rąk w zakresie szybkości ruchów, ich precyzji; czynności manualne niezbędne są podczas samoobsługi, rysowania, pisania, czynności życiowych i zawodowych.

Motoryka narządów mowy - sprawność ruchowa narządów mowy, która decyduje nie tylko o poprawności wymowy; precyzyjne ruchy narządów mowy uczestniczą w różnicowaniu głosek, dokonywaniu analizy głoskowej wyrazów.

Niski poziom graficzny pisma - trudność w zakresie techniki pisania, widoczny wysiłek i napięcie mięśni podczas pisania, zła koordynacja ruchów rąk, pismo mało czytelne, niestaranne zeszyty, pozaginane rogi.

Obniżona sprawność manualna - to opóźnienie lub nieprawidłowy rozwój motoryki ręki, objawiający się opóźnieniem rozwoju opanowania ruchów specyficznych dla człowieka , niską sprawnością ruchową w formie słabej precyzji drobnych ruchów rąk, może to być nieumiejętność posługiwania się narzędziami, w tym nożyczkami, słaby poziom graficzny pisma, niestaranność zapisów z lekcji, nieprawidłowy uchwyt narzędzi do pisania.

Opóźnienie rozwoju psychoruchowego - niektóre sfery rozwinięte są słabiej, ale jeszcze nie na poziomie upośledzenia. (To słabe strony ucznia).

Pamięć mimowolna - (mechaniczna), zdolność do przyswajania wiedzy w sposób mimowolny, nieuświadomiony.

Pamięć wzrokowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji wizualnej (zapamiętywania spostrzeżeń wzrokowych) i dzięki temu przyswajania wiedzy. Taki sposób nauki nazywamy stylem uczenia się preferującym zaangażowanie głównie funkcji wzrokowych.

Pamięć słuchowa - zdolność do utrwalania i przypominania informacji dźwiękowej i dzięki temu przyswajania wiedzy.

Pamięć słuchowa bezpośrednia - (pamięć świeża) - pozwala zapamiętywać i natychmiast odtworzyć usłyszany materiał. Pamięć słuchową bezpośrednią wykorzystujemy pisząc dyktanda czy powtarzając za kimś np. numer telefonu. Zdolność zapamiętywania jest ograniczona do kilkudziesięciu sekund, potem materiał utrwala się w pamięci długoterminowej lub ulega zapomnieniu.

Pamięć sekwencyjna - zdolność do przyswajania, utrwalania i przypominania sekwencji cyfr, nazw (np. pór roku, posiłków, dni tygodnia, miesięcy), zapisu reakcji chemicznych, przekształceń matematycznych, przyswajania układów gimnastycznych i tanecznych.

Poziom rozwoju - jest porównaniem odnoszącym się do przyjętych, ustalonych norm rozwojowych, np. do rozwoju intelektualnego, rozwoju mowy, rozwoju emocjonalnego, społecznego, ruchowego. Może być:

• bardzo wysoki lub wybitny,
• wysoki
• powyżej przeciętnej
• przeciętny
• poniżej przeciętnej
• na granicy między normą a niepełnosprawnością intelektualną

Niepełnosprawność intelektualna może być w stopniu:

• lekkim
• umiarkowanym
• znacznym
• głębokim

Przyspieszone tempo rozwoju - szybsze tempo rozwoju całościowego lub w określonych sferach, ponadprzeciętne możliwości, zdolności w porównaniu z osobami w tym samym wieku (np. zdolności plastyczne, matematyczne, ruchowe, językowe).

Rozwój harmonijny - prawidłowy, wszystkie sfery rozwinięte są na podobnym poziomie, właściwy dla większości populacji w danym wieku.

Rozwój nieharmonijny (dysharmonijny) - zakłócenia tempa rozwoju poszczególnych sfer, niektóre sfery osiągają poziom przeciętny, inne rozwijają się z opóźnieniem lub przyspieszeniem. Rozwój przeciętny - typowy, właściwy dla większości populacji w danym wieku. (To mocna strona ucznia).

Ryzyko dysleksji - obecność symptomów dysharmonijnego rozwoju psychoruchowego dziecka, które zapowiadają wystąpienie dysleksji rozwojowej.

Synteza głoskowa - umiejętność łączenia głosek w słowa.

Synteza sylabowa - umiejętność łączenia sylab w słowa.

Słownik bierny - zasób słownictwa, jakie dziecko rozumie.

Słownik czynny - zasób słownictwa, jakim uczeń operuje w kontaktach ze środowiskiem.

Zaburzenia orientacji przestrzennej - przejawiają się brakiem orientacji w lewej i prawej stronie ciała oraz w kierunkach w przestrzeni np. w prawo, w lewo, wyżej, wprzód, pod.

Zmęczenie ręki piszącej - spowodowane jest zbyt silną koncentracją na technice pisania, nadmiernym wysiłkiem wynikającym z napięcia mięśniowego, którego dziecko nie potrafi kontrolować. Te objawy dysgrafii występują w skutek słabej sprawności motorycznej ręki, zaburzeń koordynacji wzrokowo - ruchowej. Dodatkowym czynnikiem sprawczym jest utrwalenie się wadliwych nawyków, np. nieprawidłowym sposobem trzymania narzędzia graficznego.

Materiał opracowała
Anna Górska ZSŁ w Szczecinie
w oparciu o www.pedagogszkolny.pl